مِشـــــکوة

امام، نعمت الهی

(أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی اْلأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللّهِ بِغَیْرِ عِلْم وَ لا هُدًی وَ لا کِتاب مُنیر)؛ [1]

آیا ندانسته اند که خدا آنچه را که در آسمان ها و زمین است، مسخّر شما ساخته و نعمت های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است؟ و برخی از مردم درباره خدا بی آنکه دانش و رهنمود و کتابی روشن داشته باشند، به مجادله بر می خیزند .

تفسیر آیه
خداوند در این آیه به انسان ها خطاب کرده و نعمت های بی پایان خویش را به آنان گوشزد می کند: آیا شما به آسمان ها و زمین نگاه و در نظام شگرف آن تأمل نمی کنید که خدای متعال چگونه سراپای عالم را مسخّر و محکوم این نظام کرده است تا انسان (شریف ترین عضو آن) پدید آید و با استفاده از نعمت ها به کمال برسد. خداوند در این امر سنگ تمام گذاشت و نعمت های ظاهری و باطنی را برای شما گسترش داده و تمام کرده است. نعمت برای چیزی استعمال می شود که با طبع و وجود آدمی سازگار باشد. نعمت های خدا هم ظاهری است که انسان به راحتی آنها را حس و درک می کند؛ (مانند اعضای بدن، سلامتی و رزق پاک و طیب، و هم باطنی است (مانند: شعور و اراده و عقل). هر چند لطف الهی بسیار روشن و غیر قابل انکار است ولی باز گروهی از مردم به جدال و ستیز در برابر حق بر می خیزند و بی آنکه دارای دانش و یا علمی باشند، به انکار حقیقت می پردازند. اینان بدون تکیه بر حجت های قابل اعتمادی مانند علم و عقل، حقایق و الهام های الهی و کتاب های آسمانی به مجادله روی می آورند و می خواهند حقیقت و واقعیت را منکر شوند!

تأویل آیه
یکی از مصادیقی که برای نعمت ظاهر و نعمت باطن ذکر شده امام ظاهر و امام غایب است. محمد بن زیاد ازدی می گوید:
سَأَلْتُ سَیِّدی مُوسی بنَ جَعفَر(علیه السلام) عَنْ قَول اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: (وَأَسبَغَ عَلَیْکُمْ نِعمَهُ ظاهِرَةً و باطِنَة)فقال(صلی الله علیه و آله وسلم) : اَلنِعمَةُ الظاهِرَةُ الاِمامُ الظاهِر وَالباطِنَةُ الامامُ الغایِبُ فَقُلْتُ لَهُ وَیَکُونُ فی الاَئِمَةِ مَن یَغیِبُ؟ قالَ: نَعَم یَغیبُ عَنْ ابصارِالنّاسِ شَخصُهُ وَلایَغیبُ عَنْ قُلُوبِ المُومِنینَ ذِکرُه وَهُوَ الثانِی عَشَر مِنّا یسهلَ اللّهُ لَهُ کُلَّ عَسیر و یُذَلِّلُ لَهُ کُلَّ صَعْب وَیُظْهِرُ لَهُ کُنُوزَ الارضِ وَیُقَرِّبُ لَهُ کُلَّ بَعید وَ یَبیرُ بِه کُلَّ جَبار عَنید وَیَهْلُکُ عَلی یَدِه کُلَّ شَیطان مرید: ذلِکَ ابنُ سَیِّدَةِ الاماءِ الَّذِی تُخفی عَلی الناسِ وِلادَتُه و لایَحِلُّ لَهُمُ تَسمِیتُه حَتی یُظهِرَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فَیَملأُ الاَرضَ قِسطاً و َعَدلا کَما مُلِئَتْ جَوراً وَظُلما ؛[2]

از سرور خودم امام موسی بن جعفر(علیه السلام) درباره کلام خدا وَاَسبَغَ عَلَیکم... پرسیدم، حضرت فرمود: نعمت ظاهری امام ظاهر است و باطنی امام غایب. گفتم: آیا در میان ائمه کسی هست که غایب شود؟ فرمود: آری شخص او از دیدگان مردم پنهان می شود، اما یاد او از قلوب مؤمنان غایب نمی شود و او دوازدهمین ما امامان است. خداوند برای او هر امر سختی را آسان و هر امر دشواری را هموار سازد و گنج های زمین را برایش آشکار کند و هر بعیدی را برای وی قریب سازد و به دست وی تمامی جباران عنود را نابود کند و هر شیطان متمردی را به دست وی هلاک سازد. او فرزند سرور کنیزان است. کسی که ولادتش بر مردمان پوشیده و ذکر نامش بر آنان روا نیست تا آن گاه که خدای تعالی او را ظاهر ساخته و زمین را پر از عدل و داد کند؛ همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.

چند نکته
1. نعمت ، چیزی است که موافق سرشت آدمی باشد و او را در رسیدن به کمال یاری کند. اینکه امام غایب به نعمت باطنی تشبیه شده، به این دلیل است که هر چند غیبت او از جهتی برای انسان ها مشکلاتی را به همراه دارد؛ ولی از جهاتی نیز در تکامل انسان اثر خاصی دارد که انسان ها نباید از آن غافل شوند؛ مانند امتحان ویژه، پاداش فراوان و... .
2. خداوند نظام احسن را آفرید و نعمت امامت را بر انسان ها تمام کرد؛ ولی استفاده از آن به دست خود آدمی است و او باید بخواهد تا از آن بهره ببرد، نه آنکه جبر باشد.
3. امام غایب ، نعمت است؛ از این رو باید امکان بهره بردن از او فراهم باشد. از طرفی غیبت امام برای مؤمن، تنها پنهان بودن از چشم است، نه قلب و لذا یاد او همیشه در قلب مؤمن هست و همین عامل پویایی و تلاش او است.
4. امام نعمت کامل خدا است؛ پس ظهور و غیبت او در اصل یاری رسانی به مردم و بهره بردن مردم از او تأثیر زیادی ندارد. بر این اساس، وجودگرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه(علیهم السلام) ـ و حتی خود امام زمان(علیه السلام) ـ امام غایب را به خورشید پشت ابر تشبیه کرده اند

____________________
[1]. لقمان / 20.
[2]. کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ب 34، ح 6.