مِشـــــکوة

مردم دو دسته اند

قال علی (ع) :

النَّاسُ فِی الدُّنْیَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْیَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ، یَخْشَى عَلَى مَنْ یَخْلُفُهُ الْفَقْرَ وَیَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ فَیُفْنی عُمُرَهُ فِی مَنْفَعَةِ غَیْرِهِ، وَعَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِی لَهُ مِنَ الدُّنْیَا بِغَیْرِ عَمَل، فَأَحْرَزَ الْحَظَّیْنِ مَعاً، وَمَلَکَ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً، فَأَصْبَحَ وَجِیهاً عِنْدَ اللّهِ، لاَ یَسْأَلُ اللّهَ حَاجَةً فَیَمْنَعُهُ.

امام علیه السلام فرمود :

مردم در دنیا دو گروهند: گروهى تنها براى دنیا تلاش مى کنند و دنیایشان آنان را از آخرتشان بازداشته است. نسبت به بازماندگان خود از فقر وحشت دارند ولى از فقر خویش (براى جهان دیگر) خود را در امان مى دانند، ازاینرو عمر خود را در منافع دیگران فانى مى سازند (و دست خالى به آخرت مى روند). گروه دیگر براى آنچه بعد از دنیاست تلاش مى کنند؛ سهم آنان بدون نیاز به کار و کوشش فراوان از دنیا به آنهامى رسد.چنین کسانى هردوسودرابرده اندوهردو سرارا باهم مالک شده اند. آنها در درگاه خدا آبرومندند و هرچه بخواهند خداوند از آنها دریغ نمى دارد.

شرح و تفسیر

دنیاپرستان و آخرتْ دوستان

امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه تقسیم دوگانه آموزنده اى درباره مردم دنیا دارد، مى فرماید: «مردم در دنیا دو گروهند: گروهى تنها براى دنیا تلاش مى کنند ودنیایشان آنان را از آخرتشان باز داشته است»؛ (النَّاسُ فِی الدُّنْیَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْیَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ). سپس در ادامه این توصیف مى فرماید: «نسبت به بازماندگان خود از فقر وحشت دارند؛ ولى از فقر خویش (براى جهان دیگر) خود را در امان مى دانند، ازاینرو عمر خویش را در منافع دیگران فانى مى سازند (و دست خالى به آخرت مى روند)»؛ (یَخْشَى عَلَى مَنْ یَخْلُفُهُ الْفَقْرَ وَیَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ فَیُفْنی عُمُرَهُ فِی مَنْفَعَةِ غَیْرِهِ). به یقین چنین کسى انسان بسیار نادان و بى خبرى است که پیوسته در دنیا دست و پا مى زند ثروتى براى فرزندانش بیندوزد و آینده آنها را تأمین کند تا فقر، گریبانشان را نگیرد؛ ولى خودش از دو جهت گرفتار فقر است: هم فقر دنیوى، به دلیل اندوختن ثروت و مصرف نکردن آن و هم فقر اخروى، به علّت اینکه چیزى از آن را در راه خدا صرف نکرده تا به مقتضاى (مَا عِنْدَکُمْ یَنفَدُ وَمَا عِنْدَ اللهِ بَاقٍ) براى آخرتش ذخیره اى باشد. عمر خویش را در این راه فانى کرده و با محرومیت دنیوى و دست خالى به سوى سراى دیگر رهسپار مى شود. زهى نادانى و بى عقلى! آنگاه امام علیه السلام به معرفى گروه دوم پرداخته مىفرماید: «گروه دیگرى براى آنچه بعد از دنیاست تلاش و کوشش مى کنند. سهم آنها بدون نیاز به کار وکوشش فراوان از دنیا به آنها مى رسد»؛ (وَعَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِی لَهُ مِنَ الدُّنْیَا بِغَیْرِ عَمَل). در تفسیر «بِغَیْرِ عَمَلٍ»، شارحان نهج البلاغه دو احتمال داده اند؛ بعضى گفته اند: منظور بدون تلاش و کوشش بسیار است، زیرا زندگى ساده را مى توان بدون آن به دست آورد و عمل کردن براى تأمین این مقدار زندگى، عمل براى دنیا به شمار نمى آید و برخى برآنند که منظور این است: بدون عمل مخصوص به دنیا یعنى آنها در تلاشهایى که براى دنیا دارند، آخرت را نیز در نظر گرفته ودرواقع براى هر دو مى کوشند. آنگاه امام علیه السلام نتیجه گیرى کرده، مى افزاید: «چنین کسانى هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالک شده اند»؛ (فَأَحْرَزَ آلْحَظَّیْنِ مَعاً، وَمَلَکَ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً). امام علیه السلام در پایان، پاداشى را که نصیب اینها مىشود و نتیجه مهمى را که از کار خود مى گیرند اینگونه بیان مىکند: «آنها در درگاه خدا آبرومندند و هرچه بخواهند خداوند از آنها دریغ نمى دارد»؛ (فَأَصْبَحَ وَجِیهاً عِنْدَ اللّهِ، لاَ یَسْأَلُ اللّهَ حَاجَةً فَیَمْنَعُهُ). کلینى؛ در حدیثى از امام صادق علیه السلام از پدرش امام باقر علیه السلام نقل مى کند که فرمود: «مَثَلُ الْحَرِیصِ عَلَى الدُّنْیَا کَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ کُلَّمَا ازْدَادَتْ عَلَى نَفْسِهَا لَفّاً کَانَ أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتَّى تَمُوتَ غَمّاً قَالَ وَقَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لاَِوْلادِهِمْ فَلَمْ یَبْقَ مَا جَمَعُوا وَلَمْ یَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ وَإِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَوُعِدْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَاسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَلا تَکُنْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِی زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّى سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا وَلَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَى نَهَرٍ جُزْتَ عَلَیْهَا وَتَرَکْتَهَا وَلَمْ تَرْجِعْ إِلَیْهَا آخِرَ الدَّهْرِ…؛ حریص در دنیا مانند کرم ابریشم است که هرقدر بر پیله اطراف خود مىتند، او را از خارج دورتر مى سازد تا زمانى که با غم و اندوه، جان مى دهد. سپس امام صادق علیه السلام بر این گفتار پدرش چنین افزود: از جمله اندرزهاى لقمان به فرزندش این بود: فرزندم! مردمى که پیش از تو بودند براى فرزندانشان جمع کرده و اندوختند؛ ولى نه آنچه جمع کرده بودند باقى ماند و نه کسانى که براى آنها اندوخته بودند. تو تنها بنده اى هستى که (از سوى خدا) اجیر شده اى. دستور داده شده است که اعمال انجام دهى و اجر و پاداشى براى آن وعده داده شده است، بنابراین عملت را انجام ده وپاداش و اجرت را به طور کامل دریافت دار و در این دنیا همچون گوسفندى نباش که در کشتزار سبزى واقع مى شود و آنقدر مى خورد و چاق مى شود که مرگش به هنگام چاقى اوست. (زیرا در این موقع صاحبش آن را ذبح مىکند) ولى دنیا را به منزله پلى قرار ده که بر نهرى کشیده شده؛ از آن پل بگذر و آن را رها کن و هرگز به سوى آن بازنگرد…». نکته نه حرص در دنیا و نه تنبلى به یقین منظور امام علیه السلام از آنچه در این کلام نورانى آمده این نیست که تلاش وسعى براى سامان بخشیدن به حدّ لازم براى زندگى دنیا کار نادرستى است، زیرا از آن در روایات اسلامى به عبادت و گاه به فریضه یاد شده است و یکى از مثالهایى که براى کسب واجب مى زنند تلاش براى تأمین نیازمندى هاى همسر و فرزندان است. شاهد گفتار بالا آن است که در حدیث معروف و معتبرى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسى که براى تأمین زندگى عیال خود زحمت کشد مانند مجاهد در راه خداست». در حدیث معتبر دیگرى از امام على بن موسى الرضا علیهما السلام نکته بالاتر از این آمده است: «الَّذِی یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ آنکس که تلاش مى کند از فضل پروردگار مالى به دست آورد که احتیاج همسر و فرزندان را برطرف سازد پاداش او از مجاهد در راه خدا بالاتر است». آنچه مورد نکوهش امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه است دو چیز است: یکى حرص زدن و بیش از نیاز جمع آورى کردن به گونه اى که انسان را به کلى در دنیا غرق کند و از آخرت غافل سازد، و دیگرى، نخوردن و اندوختن، به نام تأمین آینده فرزندان که درواقع، آن هم نوعى سوءظن به لطف خداست، زیرا خداوند آینده آنها را نیز اگر اهل سعى و تلاش باشند تأمین مى کند. ضرورتى ندارد که فرزندان، براى همیشه وابسته به پدران و مادران باشند و به صورت انگلى زندگى کنند. تجربه نشان داده در بسیارى از موارد فرزندان ثروتمندان که ارث کلانى به دست آنها مى رسد نه تنها قدر ثروت بى رنج را نمى دانند، بلکه افرادى عاطل وباطل خواهند بود. به عکس، بسیارى از فرزندان افراد فقیر را سراغ داریم که با جدّ وجهد وکوشش از صفر شروع کردند و به زندگى آبرومند و مستقل رسیدند. امثال این حدیث نیز فراوان است با اینکه مجاهدان در راه خدا ازنظر قرآن واسلام آن همه مقام و فضیلت دارند، اما چنین افرادى را که مى خواهند آبرومند زندگى کنند و سربار این و آن نباشند این همه مدح و تمجید کرده اند. نیز درباره کسانى که حرص بر دنیا آنها را از آخرت غافل مى سازد در روایات معصومان : اشارات مهمى آمده است؛ از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان علیه السلام مى خوانیم که وارد بازار بصره شد در حالى که همه حریصانه مشغول خرید وفروش بودند و از یاد خدا غافل. امام علیه السلام آنها را صدا زد و فرمود: «یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا وَعُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَبِاللَّیْلِ فِی فُرُشِکُمْ تَنَامُونَ وَفِی خِلالِ ذَلِکَ عَنِ الاْخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَى تُجَهِّزُونَ الزَّادَ وَتُفَکِّرُونَ فِی الْمَعَادِ؛ هنگامى که شما در روز (براى به چنگ آوردن ثروت بیشتر) پیوسته سوگند یاد مى کنید و شب در بستر خود مى خوابید و در میان این دو از آخرت غافلید پس کى مى خواهید زاد وتوشه قیامت را فراهم سازید و درباره معاد بیندیشید؟». در این میان مردى عرض کرد: اى امیرمؤمنان! ما چاره اى جز طلب معاش نداریم. اگر نکنیم چه کنیم؟ امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لا یَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الاْخِرَةِ؛ طلب معاش از طریق حلال هرگز انسان را از آخرت غافل نمى سازد». سپس امام علیه السلام بعد از بیان نکات دیگر در پایان حدیث به این آیات استشهاد فرمود: «(فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَى)؛ اما کسى که طغیان کند و زندگى دنیا را مقدم بشمرد مأواى او دوزخ است».