شیطان وقتی از درگاه خداوند رانده شد، به اغوا و گمراه کردن بنی آدم کمر بست. گفت: حالا که آدم خلیفة اللّه و نماینده خدا شد و من ملعون و مطرود او شدم، هر چه زورم برسد، به اولاد آدم شکنجه می دهم و از راه به درشان می کنم. خدا هم برای امتحان بشر دست شیطان را باز گذاشته است. شیطان به خدا گفت: «فَبِعِزَّتِکَ لاَُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعینَ اِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخلَصینَ»؛[۱] به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد. مگر بندگان خالص تو را از میان آن ها.» یعنی کسانی را که با صاحبخانه کار دارند و خود خدا را می خواهند، نمی توانم گمراهشان کنم. بعد از آنکه از درگاه خداوند رانده شد، از خدا خواست تا قیامت به او مهلت بدهد. خداوند هم طبق انچه در روایات امده تا زمان ظهور به او مهلت داد، نه تا قیامت.[۲] آن گاه شیطان گفت: «لاَءَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ ثُمَّ لاَءتِینَّهُمْ مِنْ بَیْنِ اَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ اَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لاتَجِدُ اَکْثَرَهُمْ شاکِرینَ»؛[۳] من بر سر راه مستقیم تو، در برابر بنی آدم کمین می کنم. سپس از پیش رو و از پشت سر و از طرف راست و از طرف چپ آن ها به سراغشان می روم. و بیشتر آنان را شکرگزار نخواهی یافت.» یعنی چهار طرف بنی آدم کمین می کنم وبا پول و شهوت و دنیا مغلوبش می کنم. آن چنان دنیا را در دیدگانش تزیین می کنم که حال خودش را نفهمد. از چهار طرف راه را بر او می بندم.

البته بعضی از مفسران گفته اند: «لاَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ اَیْدیهِمْ»؛ یعنی دنیا را برای او جلوه می دهم. دنیایی که پیش روی اوست. دنیای فانی و پوچ را. او را اسیر پول و مقام و شهرت و ریاست می کنم. به گونه ای که به خاطر آن ها حاضر است به هر ذلتی تن بدهد. حاضر است هر گناهی را مرتکب شود. «وَ مِنْ خَلْفِهِمْ»؛ یعنی کاری می کنم که آخرت را فراموش کند. «وَ عَنْ اَیْمانِهِمْ» ؛ یعنی کاری می کنم که با خوب ها و اصحاب یمین رابطه دوستی برقرار نکند. «وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ»؛ یعنی راه باطل را برای او جلوه می دهم. شیطان همه دام های خود را برای بنی آدم گسترده است.

در حالات مرحوم شیخ حسن علی نخودکی نوشته اند که فرمود: دیدم شیطان گاهی نود و نه تا کار خوب دستور می دهد تا اعتماد شما را جلب کند و در صدمین کار زهر خودش را می ریزد. خیلی باید مواظب باشیم. به شکل های مختلف ظاهر می شود. اگر به شکل خودش بیاید کسی حرف او را گوش نمی دهد. گاهی به صورت رفیق های جذاب ظاهر می شود. و گاهی هم در لباس دین نمایان می شود. از شر شیطان جنی و انسی و افکار شیطانی و شیطان درونی و نفس اماره که پدر جد شیطان است، باید به خدا پناه برد.

راه فرار از دست شیطان:

وقتی شیطان از چهار طرف بنی آدم را به محاصره خود در بیاورد و در کمین او بنشیند، چه باید کرد؟ در روایت آمده است: وقتی شیطان این طور گفت، ملائکه به جزع و فزع افتادند. نسبت به بنی آدم رقت کردند. گفتند: پروردگارا، اگر بنی آدمی از چهار طرف در محاصره باشد، چه می تواند بکند؟ خدای متعال فرمود: ای ملائکه من، دو راه برای بنی آدم باز گذارده ام:

«فَاِذا رَفَعَ یَدَهُ اِلی فَوْقٍ فِی الدُّعاءِ عَلی سَبیلِ الْخُضُوعِ وَ وَضَعَ جَبْهَتَهُ عَلَی الاَْرْضِ عَلی سَبیلِ الْخُشُوعِ غَفَرْتُ لَهُ ذَنْبَ سَبْعینَ سَنَةٍ»؛[۴] پس هر زمان که دست های خود را با حالت خضوع به دعا به سوی آسمان بلند کند و صورت خود را با خشوع بر روی زمین قرار دهد، گناه هفتاد سال او را می آمرزم.

یعنی خضوع و خشوع به پیشگاه خداوند، راهی برای فرار از دام های شیطان است. لذا در ایه ای دیگر خداوند متعال فرمودند:

«وَ اِمّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ اِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ اِنَّ الّذینَ اتَّقَوْا اِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَاِذاهُمْ مُبْصِرُونَ»؛[۵] و هر گاه وسوسه ای از شیطان به تو رسد، به خدا پناه ببر که او شنونده و داناست. پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد خدا می افتند و ناگهان بینا می گردند.پس هرگاه وسوسه های شیطان به سراغمان آمد، یا دست به دعا بلند کنیم و به خدا پناه ببریم و یا به سجده بیفتیم و از او کمک بگیریمرو خودمان را دریابیم و با خدا پیوند داشته باشیم.

در دعای ماه شعبان آمده است: «شَعْبانُ الَّذی حَفَفْتَهُ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوانِ»؛[۶] شعبانی که خداوند آن را با رحمت و رضوان خودش پر کرده است»  در آخر دعا هم می خوانیم: «قَد اَوْجَبَتَ لی مِنْکَ الرَّحْمَةَ وَالرِّضْوانِ»؛ یعنی روز قیامت مرا به گونه ای قرار ده که لطف و رحمتت را بر من واجب کرده باشی.

خداوندا، به شخصیتی که رحمت واسعه توست، یعنی امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف ، به همه ما ایمان و معرفت کامل عنایت فرما و بر محبت و ولایت ما بیفزای! خداوندا، هر خیری که به چهارده معصوم علیهم السلام عنایت کردی، به ما نیز عنایت فرما و هر شری را که از آنان دور فرمودی، از ما دور بفرما! بحق محمّد و آل محمّد صلوات اللّه علیهم اجمعین.

مشخصات شیطان در قرآن:

در قرآن کریم براى شیطان که همان ابلیس است اوصافى ذکر شده که به خوبى این موجود وسوسه گرو مکار را معرفى مى کند ما اینک با توجه به آیاتى که در این زمینه وجود دارد بعضى از مشخصات شیطان را ذکر مى کنیم و براى هر کدام شاهدى از قرآن مى آوریم:
۱ ـ شیطان دشمن آدم و فرزندان اوست:ان الشیطان للانسان عدو مبین (یوسف /۵)
همانا شیطان براى انسان دشمنى آشکار است.
۲ ـ شیطان اغواگر و گمراه کننده است:قال فبعزتک لاغوینهم اجمعین(ص /۸۲)
شیطان گفت: به عزت تو قسم که همه آنها را اغوا خواهم کرد.
۳ ـ یعدهم و یمنیهم وما یعدهم الشیطان الاغرورا (نساء /۱۲۰)
به آنها وعده مى دهد و آنها را به آرزو وادار مى کند و شیطان به آنها جز غرور وعده نمى دهد.

۴ ـ شیطان کارهاى زشت را در نظر انسان خوب جلوه مى دهد:و زین لهم الشیطان اعمالهم فصدهم عن السبیل (نمل /۲۴)و شیطان اعمال آنها را در نظرشان زینت داد پس آنها را از راه حق باز داشت.
۵ ـ شیطان امر به فحشاء و گناه مى کند:الشیطان یعدکم الفقر و یامرکم بالفحشاء (بقره /۲۶۸)
شیطان به شما وعده فقر مى دهد و شما را به فحشاء امر مى کند.
۶ ـ هر چند که شیطان حیله گر و مکار است ولى کید او ضعیف است:ان کید الشیطان کان ضعیفا (نساء /۷۶)همانا کید و حیله شیطان ضعیف است.
۷ ـ شیطان باعث فراموشى مى شود:فانى نسیت الحوت و ما انسانیه الا الشیطان (کهف/۶۳)
من ماهى را فراموش کردم و آن را از یاد من نبرد مگر شیطان.
فانساه الشیطان ذکر ربه (یوسف / ۴۲)شیطان ذکر خدا را از یاد او برد.
۸ ـ شیطان ذریه دارد و زاد و ولد مى کند:افتتخذونه و ذریته اولیاء من دونى و هم لکم عدوّ (کهف /۵۰)
آیا او (شیطان) و ذریّه او را اولیاء خود قرار مى دهید در حالى که آنها براى شما دشمن هستند.
۹ ـ گاهى شیطان با تیرهاى آسمانى (شهابها) هدف قرار مى گیرد:ولقد زینا السماء الدنیا بمصابیح و جعلناها رجوماً للشیاطین (ملک /۵)همانا آسمان نزدیک را به وسیله چراغها زینت دادیم و آنها را تیرهایى براى شیاطین کردیم.
آنچه بر شمردیم تنها نمونه هایى بود از مشخصات و ویژگیهاى شیطان که در قرآن کریم به آنها اشاره شده است با تتبع و پى گیرى آیات مربوط به شیطان مشخصات دیگرى هم مى توان به دست آورد.

------------------------------------------------------------------------------

پی نویس :

[۱]سوره ص، آیه ۸۲ و ۸۳٫

[۲]تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۲۴۲، ح ۱۴

[۳]سوره اعراف، آیه ۱۶ و ۱۷٫

[۴]بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۱۵۵٫

[۵]سوره آل عمران، آیه ۲۰۰ و ۲۰۱٫