همزه و لمزه
جواب: در اولین آیه از سوره «همزه» مى خوانیم: «واى بر هر عیبجوىِ مسخره کننده اى»! (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَة لُمَزَة).
آنها
که با نیش زبان و حرکات دست و چشم و ابرو در پشت سر و پیش رو، دیگران را
استهزاء کرده، یا عیبجوئى و غیبت مى کنند، یا آنها را هدف تیرهاى طعن و
تهمت قرار مى دهند.
«هُمَزَة» و «لُمَزَة»
هر دو صیغه مبالغه است، اولى از ماده «همز» در اصل به معنى «شکستن» است و
از آنجا که افراد عیبجو و غیبت کننده شخصیت دیگران را درهم مى شکنند، به
آنها «همزة» اطلاق شده.
و «لُمَزَة» از ماده «لمز» (بر وزن رمز) در اصل، به معنى غیبت کردن و عیبجوئى نمودن است.
در
این که: آیا این دو واژه به یک معنى است، و اشاره به غیبت کنندگان و
عیبجویان مى کند؟ یا در میان این دو فرقى است؟ مفسران احتمالات زیادى
داده اند:
بعضى آنها را به یک معنى گرفته اند، و بنابراین، ذکر این دو با هم براى تأکید است.
ولى، بعضى گفته اند: «همزه» به معنى غیبت کننده و «لمزه» به معنى عیبجو است.
بعضى
دیگر، «همزه» را به معنى کسانى که با اشارت دست و سر عیبجوئى مى کنند و
«لمزه» را به معنى کسانى که با زبان این کار را انجام مى دهند، دانسته اند.
بعضى «اولى» را اشاره به عیبجوئى روبرو، و «دومى» را به عیبجوئى پشت سر مى دانند.
بعضى، اولى را به معنى عیبجوئى آشکار، و دومى را عیبجوئى پنهان و با اشاره چشم و ابرو شمرده اند.
و گاه گفته شده: هر دو به معنى کسى است که مردم را با القاب زشت و زننده یاد مى کند.
و بالاخره، در سخنى از «ابن عباس» آمده است: هُمُ الْمَشّائُونَ بِالنَّمِیمَةِ، الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الأَحِبَّةِ، الْنّاعِتُونَ لِلْنّاسِ بِالْعَیْبِ:
«آنها کسانى هستند که سخن چینى مى کنند، میان دوستان جدائى مى افکنند، و مردم را با عیوب توصیف مى کنند».
گویا «ابن عباس» این سخن را از حدیثى که از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است استفاده کرده، آنجا که فرمود: أَ
لا أُنَبِّئُکُمْ بِشِرارِکُمْ؟ قالُوا: بَلى یا رَسُولَ اللّهِ(صلى الله
علیه وآله)، قالَ: الْمَشّائُونَ بِالنَّمِیمَةِ، الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ
الأَحِبَّةِ، الْباغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعایِبَ:
«آیا
شما را از شریرترین افراد خبر دهم؟ گفتند: آرى اى رسول خدا! فرمود: آنها
که بسیار سخن چینى مى کنند، در میان دوستان جدائى مى افکنند، و براى افراد
پاک و بى گناه در جستجوى عیوبند».
ولى از مجموع کلمات ارباب لغت استفاده
مى شود که: این دو واژه به یک معنى است، و مفهوم وسیعى دارد که هر گونه
عیبجوئى و غیبت و طعن و استهزاء به وسیله زبان و علائم و اشارات و سخن چینى
و بدگوئى را شامل مى شود.(1)