آشنایی با صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه، مجموعهای از ادعیه امام سجاد ـ علیه السلام ـ است که بعد از قرآن کریم و کتاب مقدس نهج البلاغه حاوی والاترین معارف الهی شمرده میشود و به حق (اخت القرآن) و انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و زبور آل محمد ـ علیهم السلام ـ لقب یافته است. پیشوای چهارم بعد از حادثه خونین کربلا که همه راهها را برای بیان حقایق مسدود یافت، با زبان دعا به ارشاد بشر پرداخته و تا ابد به جوامع انسانی رهنمودهای ارزنده ارایه میدهد؛ رهنمودهایی که اندیشمندان سترگ و دانشمندان بزرگ را حیران ساخته است.
در سال 1353هـ.ق مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی ـ قدس سره ـ نسخهای از صحیفه سجادیه را برای علامه معاصر مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به قاهره فرستاد وی پس از تشکر از دریافت این هدیه گرانبها و ستایش فراوان از آن در پاسخ چنین نوشت. «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوت است دست نیافته بودیم، هر چه در آن مینگرم، آن از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایینتر مییابم.[1]
صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز و بیان حاجت در پیشگاه خداوند متعال نیست، بلکه دریای بیکرانی از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پارهای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح شده است.[2]
این کتاب ارزشمند ویژگیهای خاصّی دارد که به چند ویژگی خلاصهوار اشاره میشود:
1. این صحیفه مبارکه تجسّم بخش تجرّد کامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند باریتعالی، و تکیه به اوست. در قسمتی از دعای بیست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه کس بریده و رو به سوی تو آوردهام اینک تمام وجودم متوجه به لطف و کرم توست. و من از کسانی که خود دست نیاز به سوی تو دارند.
رو برگردانیدم، و چون دریافتم که اظهار حاجت به کسانی که خود نیازمندند دلیل بر بیخردی و کجاندیشی است.
2. صحیفه سجادیّه بیانگر کمال معرفت و ایمان عمیق امام سجاد ـ علیه السّلام ـ نسبت به خدای تعالی است. امام ـ علیه السلام ـ در این صحیفه بسیاری از مباحث کلامی را مطرح کرده است، که دانشمندان علم کلام و فلسفه اسلامی در کتابهای خود آنچه راجع به واجب الوجود نوشتهاند از آن حضرت استفاده کردهاند. در بخشی از دعای اول آمده است:
«همة سپاسها از آن خداوندی است که او مبدأ و سرآغاز جهان هستی است و برای ذات مقدس او آغازی نیست، خداوندی که پایان همه چیز به او منتهی میشود ولی او را نهایتی نیست. خداوندی که چشمان بندگان از دیدن او قاصر و اندیشه و اوهام توصیفکنندگان از بیان صفاتش ناتوانند...»
3. صحیفه سجادیه بیانگر کمال خضوع و تذلّل در پیشگاه خدای تعالی است و بدین وسیله از بقیه دعاهای ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ متفاوت است. در قسمتی از دعای پنجاه و دوم آمده است:
«ای خداوند مهربان گناهانم مرا خاموش کرده و کلامم را بریده است، از این رو برای من حجت و برهانی نمانده است پس من به رنج و سختی خود گرفتار و در گروه عمل خویشتن هستم و دربارة گناهم سرگردانم و از این که از راه راست منحرف گشتهام درمانده و واماندهام...»
4. این صحیفه درهای آرزو و امید به رحمت پروردگار را میگشاید، زیرا که انسان هرچقدر گناهکار باشد نبایستی امید به بازگشت از گناه و رجعت به سوی پروردگار را در دل خود ناامید سازد. در یکی از دعاها چنین آمده است:
«خداوندا به عزت و جلالت سوگند که، اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه کنی، من هم به یقین از عفوت مطالبه خواهم کرد و اگر به فرومایگی و خشم مؤاخذه کنی، هر آینه از کرم و بزرگواریت مطالبه خواهم کرد.»
5. این صحیفه باب مناظرات تازهای را با پروردگار به روی انسان میگشاید. در بخشی از دعای پنجاهم آمده است:
«خداوندا من فردی ناچیزم و قدر و منزلتم اندک است و عذاب و کیفر من چیزی نیست که به قدر ذرّهای در قدرت تو بیفزاید و اگر عذاب چیزی بود که در سلطنت تو میافزود هر آینه دوست داشتم که آن فزونی برای تو باشد ولی سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانهتر از آن است که اطاعتِ اطاعت کنندگان و یا نافرمانی گنهکاران از آن بکاهد».
6. بیشتر دعاهای صحیفه، برنامههایی برای اخلاق و کمالات روحی وضع کرده است، که بدان وسیله مقام انسانی بالا میرود و آدمی ارتقاء پیدا میکند در یکی از دعاها آمده است:
«خداوندا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ایمان مرا به آخرین مرتبة کمال برسان و یقینم را برتر از همه یقینها قرار ده و نیتهای خیر مرا به نیکوترین نیّات تبدیل کن و اعمالم را بهترین اعمال قرار ده بار خدایا علاقه و نیت مرا به انجام امور خیر بیشتر گردان و یقینم را بر آنچه در نزد تو است صحیحتر قرار ده و اعمال فاسدی را که از من سرزده است اصلاح کن.»
7. در متون صحیفه یک سلسله حقایق علمی وجود دارد که در عصر امام شناخته شده نبود. در بخشی از سخنان آن حضرت در مورد نفرین بر دشمنان اسلام چنین آمده است: «خداوندا آبهای ایشان را به وبا و خوراکیهای ایشان را به بیماری درآمیز».
یا در جایی دیگر از دعای اول میفرماید:
«سپاس خداوند را که ابزار بسط و گسترش قبض و در هم کشیدن را در بدن ما قرار داده است».
امام دهها قرن قبل از جاذبة نیوتن، از وزن نور و هوا سخن به میان میآورد و به آن توجه میکرد در جایی که میفرماید:
«پروردگارا! که وزن زمین و آسمان وزن خورشید و ماه، وزن ظلمت و نور، وزن سایه و هوا را میدانی، از هر چیز از هر نوع شرک منزه و پاک هستی.»
و یا امام سجاد و کاری را که سازمان ملل بعد از تلفات 50 میلیونی جنگ جهانی دوم با شرکت 56 کشور جهاد در 86 جلسه در طول صدها روز و هزاران ساعت کار تحت سیماده به نام حقوق بشر تنظیم داد و با تأسف فراوان ضامن اجرائی هم ندارد و با یک برتری ابرقدرتی یا قلدری تمام سعی و تلاش اعضای شورای نیست میشود. دقیقترین آن حقوقها را در ضمن یک نشست در ضمن 50 ماده دربارة حقوق بشر بیان میدارد که تنها ضامن اجراء و پشتوانه آنها را ایمان و تقوا و شناخت مبادی معنوی تشکیل میدهد و در راه ایجاد آن پشتوانه، سعی و کوشش و تلاش فراوان دارد.
8. صحیفه سجادیه از بهترین رصدهای روحی و اخلاقی در تفکر اسلامی است. دارویی شفابخش برای نفوس سرگردان و سرچشمهای گوارا برای تشنگان زهد و اخلاص میباشد دعایی که معراج مؤمن و وسیلة قرب الهی است.
9. صحیفه سجادیه، در حقیقت نهضت و مقابلهای دربرابر فساد و بیبند و باری و افسار گسیختگی آن عصر بود که حاکمان و عاملان اموی در ترویج و اشاعه آن میکوشیدند.
10. صحیفه سجادیه در بالاترین سطح بلاغت و فصاحت قرار گرفته است و پس از قرآن مجید و نهج البلاغه سخنی در جهان عرب بلیغتر و فصیحتر از دعاهای امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ وجود ندارد.
11 و 12. از همه مهمتر دو باب اصول اعتقادات و احکام و فروع دین که با روش عالمان و عارفان در جای جای این صحیفه آمده است به گوشههایی از آن اشاره میشود:
الف. اصول اعتقادات: 1. خداشناسی: در بخشی از دعای چهل و هفتم آمده است: پروردگارا! حمد و ستایش مخصوص توست، ای پدید آورندة آسمانها و زمین ای صاحب بزرگی و احسان کامل، ای مالک و مهتر مهتران، ای خدای هر پرستشگر و ای آفرینندة هر آفریده و ای وارث هر چیز، چیزی مانند او نیست و آگاهی به چیزی از او پنهان نمیباشد و او به هر چیز احاطه دارد و به هر چیز نگهبان است، تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، یکتای تنها یگانة بیمانند هستی...»
2. عدل: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «... و دانستم که حکم و فرمانت ستمی و در انتقام و به کیفر رساندنت شتابی نیست». و در قسمتی دیگر از همان دعا آمده است: «خدایا! اگر بخواهی از ما درگذری، به دلیل فضل و احسان توست و اگر بخواهی ما را به کیفر رسانی، از عدل و دادگری توست.
3 و 4. نبوت و امامت: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «خدایا! به مقام و منزلت بلندپایة محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و مقام گرامی علی ـ علیه السلام ـ به سوی تو تقرب میجویم و به واسطة آن دو بزرگوار به درگاهت روی میآورم که مرا از شرّ و بدی فلان و فلان پناه دهی».
5. معاد: در بخشی از دعای چهاردهم آمده است: «خدایا! اگر نیکی من نزد تو در تأخیر گرفتن حق من و به کیفر نرساندن ستم کنندة بر من تا روز رستاخیز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نیت درست و صبر پایدار تأیید فرما.
ب. احکام و فروع دین:
1. نماز: امام سجاد ـ علیه السلام ـ در دعای چهل و چهارم میفرماید: بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در این ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهای پنجگانه و حدود آن که یقین کردهای و واجبات آن را مقرر فرمودهای و وظایف و شروط آن را مشخص ساختهای و اوقات آن را معین نمودهای موفق بدار...»
2. روزه: در بخشی از دعای چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدایی را که یکی از راههای احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و... قرار داد... چیزهایی را که در ماههای دیگر حلال کرده است حرام ساخت و برای گرامی داشتن آن، خوردنیها و نوشیدنیها را در آن منع فرمود و برای آن وقت آشکاری قرار داد.
3. زکات: در قسمتی از دعای چهل و چهارم آمده است: «ما را در این ماه موفق بدار تا اموالمان را از مظالم و حقوق دیگران خالص و پیراسته کنیم و با بیرون کردن زکاتها، آنها را پاک سازیم...»
4. حج: در قسمتی از دعای بیست و سوم میفرماید: «خداوندا بر من منت گذار در برپایی حج و عمره و زیارت قبر پیامبرت که درود و رحمت و برکات تو بر او و بر خاندان او باد...»
5. جهاد: امام سجاد ـ علیه السلام ـ در بخشی از دعای بیست و هفتم میفرماید: «خداوندا بر محمد و آل او رحمت فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نیروی خود تقویت فرما، عطایای ایشان را از فضل خود زیاد کن. بارالها بر محمد و آل او درود فرست و عده ایشان را افزون فرما، اسلحههایشان را تیز و برّان نما، حوزهشان را حراست نما، نقاط حساس جبههشان را محکم کن...»
6. امر به معروف و نهی از منکر: در قسمتی از دعای ششم آمده است: «و ما را در این روز و این شب و همه روزهایمان برای انجام ـ کارهای نیک و به پا داشتن امر به معروف و نهی از منکر موفق بدار...»
7. تولی و تبری: امام ـ علیه السلام ـ در قسمتی از دعای ششم میفرماید: «پروردگارا! همان من دوستدار و دوست آنان هستم، و به وسیله تو از دشمن آنان بیزاری میجویم و به وسیله حجت، دوستی، علاقه و اطاعت آنان، به سوی تو نزدیکی میجویم...»
و در بخشی از دعای بیست و پنجم آمده است: «و مرا در حالی که دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم، بمیران».
اهمیت و ویژگیهای صحیفه سجادیه موجب شده که بسیاری از علمای بزرگ بر آن شرح بنویسند، شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه به 66 شرح اشاره کرده است. و باقر شریف قرشی در کتاب تحلیل از زندگانی امام سجاد ـ علیه السلام ـ ضمن اشاره به شارحین مندرج در الذریعه دو تن دیگر را نیز نام میبرد.
این کثرت شارحین خود نشانگر اهمیت این کتاب در نزد بزرگان و اندیشمندان اسلام میباشد.
گرد آوری: گروه دین و اندیشه سایت تبیان زنجان
پی نوشت ها:
[1] . صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، دارالکتب اسلامیه مقدسه، ص 37.
[2] . سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه امام صادق، ص 270.
