حضرت خدیجه، اولین شیعه على علیه‏السلام

خدیجه و ازدواج با پیامبر اکرم

«کانت خدیجة امرأة عاقلة شریفةً مع ما اراد الله بها من الکرامة و الخیر و هى یومئذ افضلهم نسبا و اعظمهم شرفا و اکثرهم مالاً(1) ؛ خدیجه بانویى عاقل و شریف بود. به اضافه آنچه خداوند از بزرگوارى و خیر نسبت به او اراده کرده بود و او آن روز برترین در نسب و بزرگ‏ترین در شرف و ثروتمندترین زنان در زمان خود بود.»

حضرت خدیجه علیهاالسلام دختر خویلد ـ که 68 سال پیش از هجرت در قریش متولد شده بود - (2) بانویى پرهیزکار و پاکدامن بود. چنانکه به طاهره(3) مشهور شد، او به دلیل استعداد قوى خود، یکى از ثروتمندترین افراد قریش بود. با این همه، همواره بخشى از اوقات خود را در محضر علماى بزرگ و کسب دانش از آنان مى‏گذراند. در همین نشست‏هاى علمى بود که متوجّه شد، به زودى پیامبرى ظهور خواهد کرد.(4) با روى دادن اتفاقى چند، سرانجام پیامبر خاتم را شناخت و به تقاضاى خود با وى ازدواج کرد. این رویداد بزرگ در حدود 28 سال قبل از هجرت روى داد(5) و از آن پس خدیجه عمر خود را به همدلى، همسرى، همرازى و همراهى پیامبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏و‏آله) گذراند.

على و محمد نور واحد

بنابر نظر مشهور، امیرمؤمنان على علیه‏السلام در سیزدهم رجب سى سال پس از عام الفیل در میان خانه کعبه متولد شد و در آن وقت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بیست و هشت ساله بود.(6) در روایات معتبر مى‏خوانیم: پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:«ان الله تبارک و تعالى خلق علیّا من نورى و خلقنى من نوره و کِلانا من نورٍ واحد؛ خداوند تبارک و تعالى على را از نور من و مرا از نور خودش خلق کرد و هر دوى ما از یک نور هستیم.»(7)

این روایت به خوبى میزان همبستگى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و على علیه‏السلام را نشان مى‏دهد، لذا طبیعى است که بعد از تولد على علیه‏السلام، پیامبر نهایت کوشش خود را جهت ارتباط بیشتر با على علیه‏السلام صرف کنند.

بر اساس منابع تاریخى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تا سه سالگى على، در خانه ابوطالب بود.(8) پس از آن به منزل خدیجه علیهاالسلام رفت. در طول این مدت پیامبر همواره در تربیت على (علیه‏السلام) مى‏کوشید و با او پیوند داشت، لذا هنگامى که مادر حضرت على (علیه‏السلام) نوزادش را خدمت رسول خدا آورد، پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏و‏آله) از او خواست، گهواره على را کنار رختخوابش قرار دهد، حضرت گهواره على علیه‏السلام را تکان مى‏داد؛ به او غذا مى‏داد؛ على (علیه‏السلام) را بغل مى‏گرفت و مى‏فرمود: «این کودک برادر و در آینده ولى، یاور، وصى و همسر دختر من خواهد بود.»(9)

حضرت على علیه‏السلام بعدها این توجه خاص پیامبر اکرم را این گونه توضیح داده است: «شما از خویشاوندى نزدیک من با رسول خدا و مقام مخصوصى که نزد او داشتم، مطلع هستید. مرا در کنار خود قرار مى‏داد، هنگامى که نوزاد بودم، مرا به سینه خود مى‏گرفت و در کنار بستر خود مرا حمایت مى‏کرد و بوى خوش خود را به مشامم مى‏رساند. او غذا را در دهان من مى‏گذاشت.» (10)

على در خانه خدیجه

طبیعى بود که این عشق و علاقه حضرت محمد(صلى‏الله‏علیه‏و‏آله) به على که از جایگاهی الهى و منبعث از پیوستگى حقیقى آن حضرت به امیرمؤمنان بود، او را وادار مى‏کرد به نحوى على علیه‏السلام را بیشتر با خود همراه سازد و او را با تربیت الهى خود تربیت کند. لذا مى‏بینیم خود حضرت پیشنهادى به ابوطالب مى‏دهد و على را به خانه‏اش مى‏آورد و حضرت خدیجه با على علیه‏السلام آشنا مى‏شود.

دوران قبل از بعثت

على در خانه خدیجه رشد و نمو مى‏یابد و خدیجه مانند مادرى مهربان به وى مى‏نگرد. بیشترین لحظات عمر على(علیه‏السلام) در این دوره نیز با پیامبر اکرم سپرى مى‏شود. هر چند در خانه خدیجه است ولى پیامبر چون قصد دارد بر او در تمام مراحل نظارت کند، توجه ویژه‏اى به او مى‏کند، خصوصا در دوره‏هاى طولانى اعتکاف در غار حرا و ... لذا امام علی (علیه‏السلام) خود مى‏فرمود: «و لقد کنت اتّبعه اتباع الفصیل اثر امه یرفع لى کل یوم من اخلاقه علما و یامرنى بالاقتداء به(11)؛ من مانند بچه ناقه‏اى که دنبال ‏مادر مى‏رود، در پى پیامبر مى‏رفتم، هر روز از اخلاق خود نکته‏اى به من مى‏آموخت و دستور مى‏داد از آن پیروى کنم.»

آرى! به تعبیر ابن ابى الحدید: «على آنچنان با پیامبر همراه بود که هر وقت پیامبر اکرم از شهر خارج مى‏شد و به غار حرا مى‏رفت، او را نیز با خود مى‏برد.»(12)

البته حضرت على علیه‏السلام در این دوره براى تهیه غذا به منزل بر مى‏گشت و از خدیجه علیهاالسلام غذاى لازم را براى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏گرفت و به حضرت مى‏رساند. همچنین اگر لازم بود، خبرى به خدیجه (علیهاالسلام) یا پیامبر رسانده شود، على(علیه‏السلام) این کار را انجام مى‏داد.

دوره بعثت

رسالت غیر علنى

آنگونه که گفتیم، ارتباط پیامبر با على (علیهما‏السلام) صرفا یک ارتباط عاطفى یا خویشاوندى نبود، بلکه برآمده از پیوندى قدسى بود. از این روى، با این که على (علیه‏السلام) هنوز کودکى چندین ساله است، زودتر از خدیجه (علیهاالسلام) ایمان مى‏آورد و حضرت خدیجه بعد از وى به عنوان دومین نفر و اولین زن، اسلام را مى‏پذیرد. بر این اساس پیامبر اکرم فرمود: «اوّلکم واردا على الحوض، اوّلکم اسلاما، على بن ابى طالب...؛ نخستین کسى که بر حوض(کوثر) بر من وارد مى‏شود، اولین کسى است که اسلام آورد. (یعنى) على بن ابى طالب است.»(13)

در روایتى دیگر امام على علیه‏السلام نیز بر این واقعیت تأکید مى‏کند: «لقد صلیت مع رسول الله قبل الناس بسبع سنین و انا اول من صلى معه؛(14) من هفت سال قبل از مردم با رسول خدا نماز گزاردم و من اولین کسى هستم که با او نماز گزارد.»

بعد از حضرت على علیه‏السلام، خدیجه علیهاالسلام نیز ایمان مى‏آورد و به این ترتیب خانواده سه نفرى رسول خدا صلى‏الله‏ علیه‏ و‏آله همه مؤمن به دین او مى‏شوند.

اولین مسلمان

متأسفانه با وجود روایات متعدد و قراین واضح، عده‏اى کوشیده‏اند نه به خاطر خدیجه علیهاالسلام که به خاطر دشمنى با على علیه‏السلام سابقه وى در اسلام را مخدوش کنند. لذا ایمان خدیجه را بر او مقدم مى‏دارند. از جمله، درباره ایمان آوردن على علیه‏السلام مى‏گویند: وقتى على علیه‏السلام بر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله وارد شد که خدیجه با پیامبر مشغول نماز بود. على پرسید این عمل چیست؟...(15)

اما با توجه به این که شیعه و سنى گفتار امیرالمؤمنین را قبول دارند، شیعه به خاطر عصمت امام و اهل سنت به خاطر این که صحابه را عادل مى‏دانند و على علیه‏السلام را از صحابه مى‏دانند، مى‏توان این شبهه را با توجه به سخن خود امیر مؤمنان علیه‏السلام رد کرد، آن جا که حضرت علی (علیه السلام) مى‏فرماید: «کنتُ اسمعُ الصوت و ابصر الضوء سنین سبعا و رسول‏الله صلى‏الله‏علیه‏و‏آله حینئذ صامت ما اذن له فى الانذار والتبلیغ(16)؛ من هفت سال صدا را مى‏شنیدم و نور را مى‏دیدم و پیامبر در آن روز ساکت بود و اجازه انذار و تبلیغ به او داده نشده بود.» و در روایتى دیگر آمده که حضرت تصریح کرد هفت سال قبل از دیگران با پیامبر نماز مى‏خواند.

در روایتى دیگر امام علی (علیه السلام) از ایمان خدیجه علیهاالسلام چنین یاد مى‏کند: «لم یجمع بیت واحد یومئذ فى الاسلام غیر رسول الله و خدیجه و انا ثالثهم ارى نور الوحى و الرسالة و اشم ریح النبوة؛(17) خانه‏اى واحد در آن روز در اسلام جمع نشد غیر از رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و خدیجه علیهاالسلام و من سومین آن دو بودم. نور وحى و رسالت را مى‏دیدم و بوى نبوت را استشمام مى‏کردم.» در هر صورت حضرت على و حضرت خدیجه با پیامبر اکرم (علیهم السلام) اولین جامعه اسلامى را تشکیل دادند و در دوره دعوت غیر علنى به اجراى مراسم عبادى و نماز مى‏پرداختند.

در دوره‏اى که هنوز غیر این سه نفر کسى مسلمان نشده بود، خدیجه و على به یارى محمد مى‏شتابند و نه تنها در منزل یا کوه حراء که در کنار مسجدالحرام و کعبه و در منظر کفار نماز مى‏خوانند و حضور اولین جامعه کوچک اسلامى را به مسافران و مقیمان اطلاع مى‏دهند. این ارتباط‏ها همچنان ادامه داشت تا آن که نوبت به خطیرترین مرحله رسالت رسید.

اعلام عمومى رسالت

این مرحله، سخت‏ترین و گاه دردناک‏ترین مراحل براى پیامبر اکرم و خانواده اوست. در این دوره، خصوصا سال‏هاى آغازین آن، خدیجه و على به شدت تحت فشار قرار داشتند و گاهِ خطر، کشته شدن پیامبر را نیز مشاهده مى‏کردند. یکى از حوادث این دوره که در راستاى حمایت خدیجه و على علیه‏السلام از پیامبر اکرم قابل مطالعه است، موضوعى است که مسلم و بخارى در صحیح خود نقل مى‏کنند.

«در ایام حج روزى پیامبر اکرم به بالاى کوه صفا رفت و با صداى بلند به مردم خطاب کرد: «اى مردم! من رسول پروردگار هستم.» آنگاه به کوه مروه رفت و باز سه بار مطلب خود را با صداى بلند به گوش مردم رساند. اما جاهلان عرب هر یک سنگى برداشته و در پى حضرت روان شدند. ابوجهل نیز سنگى برداشت و روان شد. او سنگ را چنان پرتاب کرد که به پیشانى حضرت خورد. خون بر صورت رسول خدا جارى شد. پیامبر به کوه ابوقبیس (متکى) رفت و مشرکان نیز در پى او روانه شدند. در این بین شخصى خود را به نزد على علیه‏السلام رساند و گفت: «پیامبر را کشتند.» حضرت گریست و با شتاب خود را به خدیجه رساند و او را از این خبر وحشتناک مطلع کرد. خدیجه نیز به شدت غمگین و منقلب شد چنانکه نتوانست بر خود مسلط شود و اشک بر گونه‏هایش جارى گشت.»(18)

به این ترتیب هر دو براى رساندن خود به پیامبر همه جا را جست‏وجو کردند، در این هنگام جبرئیل بر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نازل شد و فرمود: «از گریه خدیجه، ملائکه به گریه در آمدند. او را بخواه و سلام به او برسان و بگو، خدا به تو سلام مى‏رساند و او را به خانه‏اى در بهشت که از نور زینت شده است، بشارت ده.»

على و خدیجه که همچنان در پى پیامبر بودند، سرانجام آن حضرت را با صورتى خونین یافتند و به خانه آوردند. اما قریش که مطلع شدند، پیامبر با کمک على و خدیجه به خانه منتقل شده، در پى آنها روانه شدند، خود را به خانه خدیجه رساندند و شروع به سنگ پرانى به خانه کردند. خدیجه علیهاالسلام ناچار از خانه بیرون آمد و فرمود: «آیا شرم نمى‏کنید که خانه زنى را که نجیب‏ترین قوم شماست، سنگباران مى‏کنید. آیا از خدا نمى‏ترسید؟»

در پى این سخنان بود که مردم پراکنده شدند. رسول خدا هم در این هنگام پیام جبرئیل را به وى رساند. و خدیجه علیهاالسلام در جواب گفت: «ان الله هو السلام و منه السلام و على جبرئیل السلام و علیک یا رسول الله السلام و رحمة الله و برکاته و على من سمع السلام الا الشیطان.»(19)

تحریم همه جانبه

سران قریش در نخستین شب از سال هفتم بعثت تصمیم گرفتند مسلمانان را تحت فشار اقتصادى، اجتماعى و سیاسى قرار دهند. لذا پیمان‌نامه‏اى نوشتند و هر نوع معامله‏اى را با مسلمانان تحریم کردند. ابوطالب با درک میزان خطر، مسلمانان را از شهر خارج و در دره‏اى جمع آورى کرد. ـ دره‏اى که سه سال پذیراى مسلمانان شد ـ در این رویداد بزرگ نیز هم حضرت خدیجه و هم حضرت على (علیهما‏السلام) حاضر بودند و اصولاً فشارهاى ناشى از تحمل گرسنگى و سختى این دوره را مى‏توان در رحلت خدیجه علیهاالسلام مؤثر دانست. البته حضرت خدیجه از طرق مختلف به تأمین نیازهاى مسلمانان همت مى‏گمارد که از جمله ابوالعاص بن ربیع داماد حضرت خدیجه علیهاالسلام شترها را مى‏آورد؛ بار گندم و خرما بر آنها مى‏نهاد و به مسلمانان مى‏رساند.(20)

ابن هشام از جمله کسانى است که به حضور خدیجه علیهاالسلام در شعب اشاره کرده است. «ابوجهل، حکیم بن حزام بن خویلد بن اسد را با غلامش که مواد غذایى حمل مى‏کرد و قصد داشت نزد عمه‏اش، خدیجه علیهاالسلام، برود، دید؛ خدیجه نزد رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و با او در شعب بود. ابوجهل با او گلاویز شد و گفت: آیا غذا مى‏برى؟»(21)

بیعت با على علیه‏السلام

شگفت آورترین صحنه زندگى حضرت خدیجه (علیهاالسلام) مربوط به قبول ولایت امیرمؤمنان علیه‏السلام و امامت اولاد امیرمؤمنان علیه‏السلام است با این که در آن وقت به قبول ولایت مکلف نبود، چون این تکلیف بعد از وفات پیامبر، وجوب مى‏یافت. ولى او در زمان ولادت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام از امامت ائمه اطهار ـ که از نسل فرزندش فاطمه هستند ـ شنیده بود. لذا قدر و منزلت امیر مؤمنان علیه‏السلام را مى‏دانست.

علامه مجلسى در این باره مى‏نویسد: «یک روز رسول ‏خدا همسر مهربانش را خواست. او را در کنار خود نشاند و فرمود: «این جبرئیل است که مى‏گوید، اسلام شروطى دارد: اوّل، اقرار به یگانگى خداوند. دوم، اقرار به رسالت رسولان. سوم، اقرار به معاد و عمل به اصول شریعت و احکام آن. چهارم، اطاعت اولى الامر و ائمه طاهرین از فرزندان او همراه با برائت از دشمنان آنها.»

در پى این فرمایش پیامبر، حضرت خدیجه به همه آنها اقرار کرد و یک به یک تصدیق فرمود. رسول ‏اکرم در مورد امیرمؤمنان على علیه السلام، به خصوص به خدیجه (علیهاالسلام) فرمود: «هو مولاک و مولى المؤمنین و امامهم بعدى؛ على مولاى تو و مولاى مؤمنان و امام آنها پس از من است.»

رسول گرامى بعد از آن که عهد اکید از خدیجه (علیهاالسلام) گرفت، اصول و فروع، واجبات و محرمات را به وى آموخت. آنگاه، دست خود را بالاى دست امیر مؤمنان (علیه‏السلام) گذاشت و خدیجه علیهاالسلام دست خود را بالاى دست پیامبر گذاشت و به این صورت بیعت کرد.

از حدیث «ما کمل من النساء الا اربعة آسیه بنت مزاحم، مریم بنت عمران، خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد» هم ظاهر مى‏شود که آن بانوى بزرگوار به تمام اصول و فروع دین اسلام ایمان آورد.(22)

حضرت على، داماد خدیجه (علیهماالسلام)

حضرت خدیجه (علیهاالسلام) 24 سال زندگى پر فراز و نشیب خود با رسول خدا را پشت سر گذاشت و پیامبر(صلى‏الله‏علیه‏و‏آله) به عنوان بشارت به وى وعده بهشت داد. بعد از وفات، خود وارد قبر او شد و برایش گریست.(23) فاطمه (علیهاالسلام) تنها بازمانده خدیجه (علیهاالسلام) در این لحظات سخت، دور پدر مى‏چرخید و بهانه مادر را مى‏گرفت و این بر ناراحتى پیامبر بى اندازه مى‏افزود تا آن که جبرئیل نازل شد و فرمود: «اى پیامبر! به فاطمه بگو خدا براى مادرت قصرى از لؤلؤ ساخته است که میان آن نهر است و در آنجا رنجى نیست.»(24)

آرى خدیجه (علیهاالسلام) سرانجام سه سال قبل از هجرت در ماه رمضان(25) وفات یافت، اما تقدیر چنین بود که این بار دختر و پاره تن خدیجه مأموریت همراهى على در مسیر پیروى و یارى از رسول خدا را عهده‌دار شود. امرى که بعدها موجب فخر و مباهات ائمه (علیهم‏السلام) بود و آنان به این که فرزند خدیجه نامیده شوند، افتخار مى‏کردند. مانند آنچه در زیارت امام زین العابدین، از امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: «السلام علیک یابن رسول الله... السلام علیک یابن على بن ابى طالب. السلام علیک یابن الحسن و الحسین. السلام علیک یابن خدیجة و فاطمة.»(26)

به یاد خدیجه

امیرمؤمنان على(علیه‏السلام) بعد از وفات حضرت خدیجه (علیهاالسلام) به مناسبت از وى یاد مى‏کرد و نامش را گرامى مى‏داشت. از جمله، یک بار به دفاع پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از حضرت خدیجه اشاره کرده و این قضیه را نقل کردند: « یک روز که پیامبر خدا در میان همسران خویش حضور داشت، یادى از همسرش خدیجه نمود و به فراق او گریست عایشه گفت: بر پیرزن سرخ‌رویی از تیره بنى اسد مى‏گریى؟ رسول خدا فرمود: [چه کسى جاى خدیجه را مى‏گیرد] روزى که شما مرا تکذیب کردید، مرا تصدیق کرد. روزى که کفر ورزیدید به من ایمان آورد و هنگامى که شما نازا بودید او برایم فرزند آورد.(27) عایشه گفت از آن پس همواره خودم را با بیان خوبى‏هاى خدیجه به پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نزدیک مى‏کردم.»

آخرین مال

اموال حضرت خدیجه علیهاالسلام به عنوان ابزارى مناسب از همان ابتدا در خدمت اسلام و پیشرفت آن قرار گرفت. جالب این که آخرین بخش از دارایى خدیجه توسط امیرمؤمنان در سفر هجرت به مدینه صرف شد.

پیامبر اکرم سه شبانه روز در غار ثور ماند، امیر مؤمنان نیز شبانه خود را به غار رساند و آذوقه و لوازم سفر را آورد. در آنجا حضرت به على علیه‏السلام فرمود: «امانت‏هاى زیادى نزد من است، به بالاى ابطح (تپه‏اى در مکه) برو و صبح و شب با صداى بلند بگو: هر کس نزد محمد امانت و یا ودیعه‏اى دارد بیاید و تحویل بگیرد. یا على! بعد از این با هیچ حادثه‏اى ناگوار مواجه نخواهى شد تا این که نزد من برسى. امانت‏هاى مردم را آشکارا تحویل بده. اى على! تو را سرپرست دخترم فاطمه قرار دادم و خدا را مراقب شما.

از آخرین باقى‏مانده اموال خدیجه براى خود و فاطمه و هر کس از بنى هاشم که قصد همراهى با شما را دارد، شتر و زاد و توشه بخر و بعد از رد امانت‏ها، دیگر درنگ نکن... .»

ابوعبیده (نوه عمار یاسر) مى‏گوید: «فرزند ابى رافع این مطالب را به نقل از پدرش گفت. من پرسیدم: مگر رسول خدا مال و ثروتى قابل توجه داشت که دو شتر براى سفر خودش خرید و به امیر مؤمنان هم سفارش کرد زاد و توشه دیگر مهاجران را تهیه کند؟

ابى رافع پاسخ داد: پدرم گفت: پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏و‏آله) فرمود: هیچ مال و ثروتى براى من سودمندتر از اموال خدیجه نبود. ابى رافع افزود: پدرم گفت: از آخرین موارد مصرف اموال خدیجه خرید زاد و توشه براى مسلمانان مستضعف بود که قصد داشتند به مدینه هجرت کنند.

سفر اکثر مسلمانان با اموال خدیجه ممکن شد. آخرین آنها هم قافله‏اى بود که امیرالمؤمنین آن را سرپرستى کرد.»(28)

یک نکته

شهید مطهرى(ره) به نکته‏اى اساسى در (اموال خدیجه و شمشیر على) اشاره دارد که آگاهى از آن،  جهت روشن شدن ذهن مخاطبان ضرورى است. زیرا وقتى گفته مى‏شود اسلام با مال خدیجه و شمشیر على پیش رفت، چنین به نظر مى‏رسد که دین اسلام با همان زر و زور پیش رفته است.

شهید پاسخ مناسبى به این شبهه مى‏دهد و مى‏نویسد: «اگر دینى با زور پیش برود، آن، چه دینى مى‏تواند باشد؟ آیا قرآن در یک جا دارد که دین اسلام با زر و زور پیش رفت؟ آیا على علیه‏السلام یک جا گفت که دین اسلام با زر و زور پیش رفت؟ شک[ى وجود] ندارد که مال خدیجه به درد مسلمین خورد اما آیا مال خدیجه صرف دعوت اسلام شد؟ یعنى خدیجه پول زیادى داشت پول خدیجه را به کسى دادند و گفتند بیا مسلمان شو؟ آیا یک جا انسان در تاریخ چنین چیزى پیدا مى‏کند؟ یا نه، در شرایطى که مسلمین و پیغمبر اکرم در نهایت درجه سختى و تحت فشار بودند، جناب خدیجه علیهاالسلام مال و ثروت خودش را در اختیار پیامبر گذاشت، ولى نه براى این که پیامبر ـ العیاذ بالله ـ به کسى رشوه بدهد و تاریخ نیز هیچگاه چنین چیزى را نشان نمى‏دهد... پس اگر مال خدیجه نبود، فقر و تنگدستى شاید مسلمین را از پا در مى‏آورد، مال خدیجه خدمت کرد، اما نه خدمت رشوه دادن... بلکه خدمت به این معنى که مسلمانان گرسنه را نجات داد. شمشیر على بدون شک به اسلام خدمت کرد... در شرایطى که شمشیر دشمن آمده بود، ریشه اسلام را بکند.»(29)

پى‏نوشت‏ها:

1ـ تاریخ خمیس، ج 1، ص 263.

2ـ ریاحین الشریعه، ج 2، ص 202.

3ـ اعلام النبلا، ج 2، ص 111/ اسد الغابة، ج 3، ص21.

4ـ استیعاب، ج 4، ص 1817.

5ـ درباره سال ازدواج تاریخ خمیس، ج 1، ص 264/ سیره حلبى، ج 1، ص 40، مشهور 40 سالگى است.

6ـ الفصول المهمه، ص 29.

7ـ کفایة الطالب، ص 206.

8 ـ امیرالمؤمنین در عهد پیامبر، صادق صدر، ص 59.

9ـ فروغ ولایت، ص 17، به نقل از کشف الغمه، ج 1، ص 90.

10ـ نهج البلاغه عبده، ج 2، ص 182، خطبه قاصعه.

11ـ نهج البلاغه عبده، ج 2، ص 182.

12ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 13، ص 208.

13ـ مستدرک حاکم، ج 3، ص 136/ ج 3 الغدیر، ص 191 تا 213 را بخوانید.

14ـ تاریخ طبرى، ج 2، ص 213.

15ـ امیرالمؤمنین در عهد پیامبر، محمد صادق صدر، ترجمه دکتر سید جمال موسوى، ص 89، نقل از سیره سید احمد زینى بن دحلال، ص 104.

16ـ نهج البلاغه، خطبه قاصعه.

17ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 13، ص 197.

18ـ تاریخ طبرى، ج 2، ص 208.

19ـ مستدرک حاکم، ج 3، ص 185/ سبط جوزى، در تذکرة الخواص، ص 170/ استیعاب، ج 14، ص 111.

20ـ سیره ابن هشام، ج 2، ص 103، 353، 354.

21ـ همان، ج 2، ص 103.

22ـ ریاحین الشریعه، ج 2، ص 209/ نقل از بحارالانوار، ج 6.

23ـ اعلام النبلا، ج 2، ص 111/ تاریخ طبرى، ج 11، ص 593.

24ـ نهایة الارب، ج 18، ص 171.

25ـ استیعاب، ج 4، ص 1882/ مقاتل الطالبین، ص 130.

26ـ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 596.

27ـ کشف الغمه، ج 2، ص 131/ بحار الانوار، ج 16، ص 18.

28ـ بحارالانوار، ج 19، ص 63.

29ـ سیرى در سیره نبوى، صص 248 ـ 245.

منبع:

مجله ‏مبلغان، ش 11، محمد عابدى .